Monnikendam

Geschiedenis van de waterpoort

De Monnikendam is een waterpoort in de tweede stadsmuur van Amersfoort. Bouw ongeveer 1420 (eerste vermelding in een stadsrekening van 1427). De Monnikendam verving de waterpoort in de eerste stadsmuur tussen de Tinnenburg en de Rommelenburg. Het is een bescheiden waterpoort. Op de oudste stadsplattegrond uit de 16e eeuw, is alleen een boogvorm in de stadsmuur te onderscheiden met aan weerszijden een toren.

Bij de poort stroomt het water van de Heiligenbergerbeek de stad in, verlaat de stad weer bij de Koppelpoort en heet dan Eem. Dit schone beekwater, afkomstig van de Veluwe en de Utrechtse heuvelrug was belangrijk voor de bierbrouwerijen. Behalve voor de verdediging was de Monnikendam (evenals de Koppelpoort) ook van belang voor de regulering van de waterstand. Er zitten sleuven in het gewelf. Hierlangs kan een hekwerk of een schot neergelaten worden. Daarvoor was een poortgebouwtje nodig waarin het hekwerk en een hijsmechaniek opgenomen konden worden. Dit zien we pas op een tekening uit 1730; een smal stenen gebouwtje met een lessenaarsdak. Dus net zoiets als in de Koppelpoort! Uit een stadsrekening blijkt dat dit in 1457 gebouwd of vernieuwd moet zijn.

Eind 17e eeuw waren de stadsmuren niet meer nodig. De muurtorens (40) en poortgebouwen werden verhuurd. De stadspoorten waren nodig voor het innen van stedelijke accijnzen. Er werden bomen geplant en er werd een wandelgebied gerealiseerd.

Rond 1800 verdween de bovenbouw van het poortgebouwtje tussen de torens, zodat een ruimere overgang ontstond. De benedenruimte werd afgedekt met een eenvoudig, segment-boogvormig tongewelf. Aannemelijk is dat toen ook het hekwerk en het mechaniek verdwenen zijn. In de 1e helft van de 19e eeuw veranderden de stadswallen in plantsoenen. Dit gebeurde ook op andere plekken in Nederland. De beide waterpoorten en enkele muurfragmenten bleven behouden.  De architecten Zocher en van Lunteren namen ze op in het groen. De weergang van de Monnikendam werd verbreed d.m.v. een bogenpartij. Zo ontstond een ruimere overgang die aansluit op de wandelroute. De torens zijn nu nog vrij oorspronkelijk van vorm.  De zuidtoren heeft grotere bakstenen dan de noordtoren (schaarste materiaal, ‘steenboetes’, hierdoor veel verschillende stenen).

Monnikendam op de kaart van J. Blaeu; 1649

1946: restauratie.

Er werd een verbindingspad aangelegd naar een lager gelegen deel, dat als terras in gebruik werd genomen. In een gedeelte van het gebouw kwam een restaurant. De muurtorens werden wat ontgraven zodat een deel van de stadsmuur zichtbaar werd. Er kwam toen ook een gemetselde trap tevoorschijn, die vanaf de weergang naar de benedenruimte leidde. Aan de stadszijde werden ten behoeve van het restaurant tegen de ontgraven muur enkele bijgebouwtjes toegevoegd.

1956-1959: aanleg Rondweg, Stadsring, door demping van de West- en Oostbuitensingel.

1987: herstelwerkzaamheden: bogen hersteld, roestvrij stalen ankers onder bestrating bovendek, metsel- en voegwerk hersteld.

1997: opnieuw herstelwerkzaamheden: vernieuwing gewelf (moeilijk), natuurstenen basis, houten ondersteuningsconstructie.

Verhalen

De poort is waarschijnlijk genoemd naar de Augustijner monniken die omstreeks 1415 op de St. Andrieskamp (het gebied tussen de huidige H. van Viandenstraat en St. Andriesstraat) gevestigd waren. Een van deze monniken was op een avondwandeling in het water gevallen van de anders zo rustige beek, die door de vele zware regens van de laatste tijd echter plotseling tot een woeste rivier gezwollen was en zodoende verdronk hij.

Monnikendam op een tekening uit 1730

[Dit merkteken aan de buitenkant van de poort geeft aan hoe hoog het water in 1916, tijdens de laatste overstroming, stond.